Rola rodziców rodziny żydowskiej w wychowaniu
W rodzinie żydowskiej głową rodziny i głównym wychowawcą był zawsze ojciec. Co więcej, wg żydowskiej teologii: to on «rodzi» synów i odpowiada za ich wychowanie (Syr 3, 1-16). To on troszczy się o rodzinę, jej bezpieczeństwo i rozwój, to on jest kapłanem ogniska domowego strzegąc i pielęgnując tradycje rodowe i religijne (Wj 13, 8n; Joz 4, 4nn). Ojciec przewodniczy domowym obrzędom religijnym (Wj 12), z nim związana jest idea dalszego trwania rodziny i jednostki.
Brak ojca spycha rodzinę do rangi anawim, czyli biedoty, a kobiety i dzieci takiej rodziny przekształca w biblijne «wdowy» i «sieroty», czyli osoby pozbawione wszelkiego zabezpieczenia materialnego pomimo pozytywnego i wyczulonego w tej kwestii, lecz bezsilnego wobec rzeczywistości, prawodawstwa izraelskiego.
Wzorce odniesień syna do ojca znajdziemy w Pięcioksięgu: syn pytał ojca, a ten mu odpowiadał:
Wj 12, 25-27a – „Gdy zaś wejdziecie do ziemi, którą da wam Pan, jak obiecał, przestrzegajcie tego obyczaju. Gdy się was zapytają dzieci: cóż to za święty zwyczaj? – tak im odpowiecie: „To jest ofiara Paschy na cześć Pana, który w Egipcie ominął domy Izraelitów. Poraził Egipcjan, a domy nasze ocalił”.
Wj 33, 12-15 – „I oddasz wszelkie pierwociny łona matki dla Pana i wszelki pierwszy płód bydła, jaki będzie u ciebie; co jest rodzaju męskiego, należy do Pana. Lecz pierworodny płód osła wykupisz jagnięciem, a jeślibyś nie chciał wykupić, to musisz mu złamać kark. Pierworodnych ludzi z synów twych wykupisz. Gdy cię syn zapyta w przyszłości: Co to oznacza? – odpowiesz mu: Pan ręką mocną wywiódł nas z Egiptu, z domu niewoli. Gdy faraon wzbraniał się nas uwolnić, Pan wybił wszystko, co pierworodne w ziemi egipskiej, zarówno pierworodne z ludzi, jak i z bydła, dlatego ofiaruję dla Pana męskie pierwociny łona matki i wykupuję pierworodnego mego syna”.
Pwt 6, 20-21 – „Gdy syn twój zapyta cię kiedyś: «Jakie jest znaczenie tych świadectw, praw i nakazów, które wam zlecił Pan, Bóg nasz?», odpowiesz swojemu synowi: «Byliśmy niewolnikami faraona w Egipcie i wyprowadził nas Pan z Egiptu mocną ręką”.
Joz 4, 6-7 – „Niech to będzie znakiem pośród was. A gdy w przyszłości synowie wasi zapytają was: „Co oznaczają dla was te kamienie?” – odpowiecie im, że wody Jordanu rozdzieliły się przed Arką Przymierza Pańskiego. Gdy przechodziła ona przez Jordan, rozdzieliły się wody Jordanu, a te kamienie są pamiątką na zawsze dla Izraelitów».
Joz 4, 21-23 – „Rzekł on wtedy do Izraelitów: «Jeżeli kiedyś potomkowie wasi zapytają ojców swoich: „Co oznaczają te kamienie?” – wy pouczycie synów swoich, mówiąc: Izrael przeszedł przez ten Jordan jak po suchej ziemi, gdyż Pan, Bóg wasz, wysuszył przed wami wody Jordanu, aż przeszliście, podobnie jak to uczynił Pan, Bóg wasz, z Morzem Czerwonym, które osuszył przed naszymi oczami, aż przeszliśmy”.
W ten sposób dzięki unikalnej relacji ojca i syna tradycje narodowe, wiedza historyczna, doświadczenie ojca przechodziły z pokolenia na pokolenie, a syn powoli dorastał do funkcji ojca i głowy rodziny.
Edukacja religijna chłopca nie była czymś ubocznym. Należała do istoty wychowania. Bóg był Wychowawcą, a zarazem oparciem procesu wychowawczego.
Wj 10, 1-2 – „I rzekł Pan do Mojżesza: «Idź do faraona, ponieważ uczyniłem twardym serce jego i jego sług, abym mógł czynić znaki swoje wśród nich, i abyś opowiadał dzieciom twoim i wnukom, co zdziałałem w Egipcie. A znaki moje czyniłem między nimi, aby wiedzieli, że Ja jestem Pan”.
Wj 13, 8 – „W tym dniu będziesz opowiadał synowi swemu: Dzieje się tak ze względu na to, co uczynił Pan dla mnie w czasie wyjścia z Egiptu”.
Pwt 4, 9 – „Tylko się strzeż bardzo i pilnuj siebie, byś nie zapomniał o tych rzeczach, które widziały twe oczy: by z twego serca nie uszły po wszystkie dni twego życia, ale ucz ich swych synów i wnuków”.
Pwt 6, 5-7 – „Będziesz miłował Pana, Boga twojego, z całego swego serca, z całej duszy swojej, ze wszystkich swych sił. Niech pozostaną w twym sercu te słowa, które ja ci dziś nakazuję. Wpoisz je twoim synom, będziesz o nich mówił przebywając w domu, w czasie podróży, kładąc się spać i wstając ze snu”.
Pwt 32, 6-7 – „Więc tak odpłacać chcesz Panu, ludu głupi, niemądry? Czy nie On twym ojcem, twym stwórcą? Wszak On cię uczynił, umocnił. Na dawne dni sobie wspomnij. Rozważajcie lata poprzednich pokoleń. Zapytaj ojca, by ci oznajmił, i twoich starców, niech ci powiedzą”.
Pwt 32, 45-46 – „Gdy Mojżesz skończył wygłaszać wszystkie te słowa do całego Izraela, rzekł do nich: «Weźcie sobie do serca te wszystkie słowa, które ja wam dzisiaj ogłaszam, nakażcie waszym dzieciom pilnie strzec wszystkich słów tego Prawa”.
Odniesienie dzieci do rodziców – szacunek
Odniesienie dzieci do rodziców było normowane Prawem. Przykazanie Dekalogu brzmiało: „Czcij ojca twego i matkę twoją, abyś długo żył na ziemi, którą Pan, Bóg twój, da tobie” – Wj 20, 12. Dzieci były zobowiązane do posłuszeństwa ojcu i matce, zaś sprzeciw wobec rodziców w formie ich uderzenia lub nawet ustnego złorzeczenia były w Prawie zakazane i surowo karane przez ukamienowanie, a zatem karą podobną do bluźnierstwa przeciwko samemu Bogu, po uprzednim wyroku starszych miasta (Pwt 21, 18-21).
W tradycji mądrościowej czwarte przykazanie zostało pogłębione i sprecyzowane. posłuszeństwo wobec rodziców wyrażało się unikaniu aktów krnąbrności i braku szacunku, takich jak: wyśmiewanie (Prz 30, 17), lekceważenie (Prz 23, 22; Syr 3, 13), okradanie (Prz 28, 24), bicie (Wj 21, 15), złorzeczenie (Prz 20, 20; 30, 11. Jednak szacunek i cześć dla rodziców miały wyrażać się także w czynach dobrych, takich jak: synowie mieli obowiązek zaopiekować się starymi i niedołężnymi rodzicami, mieli ich szanować nie tylko słowem ale i czynem (Syr 3, 8). Spełnienie wymagań czci i szacunku wobec rodziców zostało obwarowane obietnicą błogosławieństwa: „Czcij ojca twego i matkę twoją, abyś długo żył na ziemi, którą Pan, Bóg twój, da tobie” – Wj 20, 12. „Przed siwizną wstaniesz, będziesz szanował oblicze starca, w ten sposób okażesz bojaźń Bożą. Ja jestem Pan!” – Kpł 19, 32.
Tadeusz Oniśko
Pierwsza część opracowania: Biblijny Model Wychowania została opublikowana na stronie https://fundacjabenedictus.pl w dniu 8 października 2021
